Chạp họ – nét văn hóa của làng quê Việt

• 
  Những điều nên tránh và phải làm khi đi tảo mộ trong tiết Thanh Minh
  

Con cháu chúc ông bà, các bậc bề trên nhân ngày Tết Nguyên đán

“Vỡ lòng” tục lệ cũ

Nhà văn Hà Nguyên Huyến cho biết thêm, vào ngày này bà con trong họ đang sinh sống ở làng và ở các nơi đều tìm về nhằm gắn kết dòng họ và đề ra những mục tiêu phấn đấu cho năm tới. Sau chạp họ thì mọi người kéo nhau đi tảo mộ. Nghe nhà văn Hà Nguyên Huyến nói tới chuyện tảo mộ vào tiết Đông chí nên tôi thấy làm lạ bèn hỏi lại: “Sao lại là tảo mộ?”. Thì ra, không giống như “Thanh minh trong tiết tháng 3/ Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh”, người Đường Lâm lại có cách tảo mộ “khác người” vào cuối năm. Theo như giải thích thì dịp này con cháu về chạp họ đông đủ nên đi tảo mộ để ông bà cũng được hưởng không khí “tân trang” nhà cửa đón mừng năm mới.

Dần dà tôi cũng hiểu chạp họ có ý nghĩa gì. Được biết chạp họ như tên gọi thường diễn ra vào tháng Chạp, mỗi năm một lần. Tùy theo mỗi dòng họ mà thời điểm diễn ra chạp họ khác nhau và việc chọn ngày chạp họ ở mỗi nơi mỗi khác. Nhà văn Hà Nguyên Huyến cho biết: “Như ở dòng họ tôi, các cụ từ xa xưa đã chọn thời điểm gần giữa tháng 1 (tức tháng 11 Âm lịch) hàng năm. Đây là thời điểm thong thả hơn so với tháng Chạp (Âm lịch). Con cháu trong dòng họ dễ bề sắp xếp công việc”. Rồi ông nhà văn “chuyên viết về làng mình” nói kỹ hơn: “Trước ngày chạp họ diễn ra nửa tháng, các bậc cao niên đã liên lạc với nhau để đến nhà của một người trong họ cùng bàn bạc, thống nhất, lên kế hoạch cho ngày quan trọng nhất trong năm. Từ chỗ thống kê lại tiền quỹ trong đợt chạp họ năm trước, từ đó tính toán số tiền mà mỗi hộ gia đình sẽ nộp trong lần chạp họ này, phân công công việc cho mỗi gia đình, cho cánh đàn ông, thanh niên và chị em phụ nữ”.

Tục lễ chạp dịp Tết của người Việt thời xưa

Tục chạp họ có từ xa xưa và xuất phát từ những làng quê Việt ở đồng bằng Bắc bộ. Đa phần các gia đình đều làm nghề nông nên có được hạt lúa, hạt nếp là rất quý. Vì thế, mỗi gia đình vẫn còn giữ tục lệ góp gạo, góp nếp để nấu cơm, cháo, gói bánh cúng ông bà ngoài việc góp tiền. Trong khoảng thời gian này, các gia đình vừa sắp xếp công việc riêng, vừa lo việc chung. Ngày quan trọng nhất là 3 ngày cuối cùng sẽ diễn ra chạp họ. Trước đó, ông trưởng họ sẽ liên lạc nhắc nhở con cháu ở xa thêm một lần nữa nhớ ngày về quê. Cận ngày, cánh đàn ông, thanh niên trong họ tay cuốc, tay thuổng cùng tới khu nghĩa trang của làng – cũng là nơi có người trong họ đang yên nghỉ – để phát bụi rậm, dọn cỏ, sơn sửa các mộ phần. Việc này cũng là để các cụ đang yên nghỉ “thấy” được con cháu đã quan tâm đến “nhà cửa” của mình để chuẩn bị đón một cái Tết phong quang, thơm mát.

Tống cựu, nghênh tân

Ngày nay, đa số mộ phần được xây kiên cố, vững chắc, đẹp, việc dọn dẹp vì thế có phần nhẹ nhàng hơn. Thế nhưng, nhiều người trẻ dù công việc bận rộn đến mấy cũng xin phép nghỉ để cùng các bậc cha chú quán xuyến nơi an nghỉ của ông bà, dù đôi khi họ chỉ đến để biết, để nghe, để tìm hiểu về tiểu sử, danh tính hoặc công lao, đóng góp của những người đã khuất. Dọn dẹp mồ mả tổ tiên được xem là phần việc quan trọng nhất của chạp họ bởi quan niệm của người Việt vẫn là “trần sao, âm vậy”, “sống ở nhà, thác ở mồ”. Người ta quan niệm, trước khi con cháu đón Tết, ngôi nhà của những người đã khuất cũng cần được tươm tất, thể hiện sự kính trọng, biết ơn với tổ tiên, ông bà, họ hàng.

Sau khi sửa sang mồ mả, con cháu sẽ thành kính thắp nén nhang mong được tổ tiên phù hộ học hành đến nơi đến chốn, làm ăn phát đạt, rạng rỡ công danh. Ở quê tôi, tục chạp họ gần đây được mọi người quan tâm nhiều hơn bởi trước đó do hoàn cảnh kinh tế khó khăn nên dịp cuối năm thì nhà nào tự động đi dọn dẹp và tạ mộ nhà nấy. Bây giờ đời sống được nâng lên, mọi người nghĩ đến việc đi dọn dẹp rồi tạ mộ cần đông vui, nó thể hiện tình đoàn kết mọi gia đình trong dòng họ, thể hiện việc hiếu nghĩa là vô cùng quan trọng. Đặc biệt nhất là để lớp cháu con nhớ đến tổ tiên, anh em xa gần có dịp gặp nhau “nhận họ nhận hàng” kẻo để xa xa dễ rơi vào quên lãng. Tất nhiên, ngày chạp họ thường không định vào một ngày cụ thể mà thường chọn ngày chủ nhật nào đó của tháng Chạp. Ngày đó, theo như đã hẹn, mọi người cùng thu xếp công việc để về quê ra đồng tạ mộ.

Chạp mộ họ hàng, ông bà, tổ tiên được người dân các làng quê coi trọng

Lễ tạ mộ cũng không quá cầu kỳ, miễn sao đó là sự thể hiện lòng thành của con cháu với tổ tiên, sau đó từng nhà tỏa đi thắp hương, dâng lễ lên mộ cha mẹ, ông bà mình. Thời gian tiếp theo là lại tỏa đi đến các ngôi mộ là những người họ hàng để thắp hương, khấn vái, mong những người quá cố thấu cho tấm lòng của những người đang sống đối xử với người đã mất. Cách thức này cũng thể hiện tình cảm gắn kết mọi người, mọi gia đình trong dòng họ với nhau. Và cuối cùng là tất cả hoan hỉ cùng nhau về nhà thờ họ hưởng bầu không khí tất niên. Bữa cơm tất niên ở nhà thờ họ cũng là bữa cơm vui vẻ, thân mật và gắn kết. Mọi người cùng nâng chén rượu “tống cựu nghênh tân” hẹn sang năm mới mọi nhà làm ăn tấn tới, phúc đức, thịnh vượng. Cách thức này cũng giúp giải tỏa việc ngộ nhỡ ngày Tết không thể đi hết từng nhà, từng người, bởi do điều kiện sống đôi khi cách xa nên không tới được tận nhà nhau chúc Tết. Chúng tôi gọi là “ăn Tết sớm” hoặc “chúc Tết sớm”.